W gąszczu płci. Jak w mózgu zapisana jest nasza seksualność

Nie bez kozery mówi się, że mężczyźni są z Marsa, a kobiety z Wenus. Kobiety i mężczyźni różnią się wyglądem, fizjologią, zachowaniem ? nie tylko seksualnym. Niektórzy socjolodzy przekonują, że te różnice w psychice i zachowaniu wynikają głównie z wpływów kultury. I choć nikt nie neguje jej roli ? istnieje wiele dowodów, że mają one również realne podstawy biologiczne (patrz ramka).

Mężczyźni różnią się od kobiet genami, lecz uważano, że różnice w budowie i funkcjonowaniu męskiego i żeńskiego mózgu wynikają głównie z wpływu odmiennych hormonów podczas rozwoju. Hormony płciowe (estrogeny, progesteron, testosteron) regulują aktywność genów i w ten sposób kontrolują rozwój oraz funkcje organizmu w życiu płodowym i później. Podczas ciąży poziom estrogenów i progesteronu we krwi matki jest bardzo wysoki, więc wszystkie płody skąpane są w tych żeńskich hormonach. Męskie płody poddane są dodatkowo działaniu ich własnego testosteronu, sądzono więc, że to on jest głównym rzeźbiarzem mózgu Adama. Warto zaznaczyć, że podział hormonów płciowych na męskie i żeńskie jest umowny, gdyż występują one jednocześnie u obu płci, choć w różnych ilościach (młode kobiety mają we krwi 10?20 razy więcej estrogenów, a mężczyźni tyleż razy więcej testosteronu).

Męskie i żeńskie Komórki męskie i żeńskie różnią się genetycznie. Żeńskie komórki nierozrodcze mają więcej genów i zawierają po dwa płciowe chromosomy X, a męskie mają zestaw XY. Chromosom X jest jednym z największych i zawiera 1500?4000 genów, a męski chromosom Y jest jednym z najmniejszych i ma ich 50?100. Córki dziedziczą jeden X po matce, drugi po ojcu, a synowie X tylko po matce, a Y po ojcu. Geny w chromosomie X pełnią ważne życiowe funkcje, a te w chromosomie Y, jak sądzono, potrzebne są tylko dla funkcji reprodukcyjnych mężczyzn. W chromosomie Y rezyduje ?generał męskości? ? gen SRY. Do niedawna uważano, że płody męskie ssaków rozwijają się początkowo jako żeńskie, a ich męskość pojawia się dopiero pod koniec drugiego miesiąca życia płodowego pod wpływem uaktywnienia się genu SRY odpowiedzialnego za powstanie płodowych jąder, które produkują testosteron dokonujący dalszej maskulinizacji ciała i mózgu płodu. W komórkach żeńskich w pełni czynny jest tylko jeden chromosom X, a 90 proc. genów na drugim X jest zablokowana ? po to, by nie różniły się one nadmiernie od męskich. Unieczynnianie jednego lub drugiego chromosomu X zachodzi przy kolejnych podziałach komórkowych i jest na ogół przypadkowe, dzięki czemu tkanki organizmów żeńskich są zazwyczaj mozaiką komórek z aktywnym ojcowskim lub matczynym X. Jeśli jeden z nich jest uszkodzony, to zwykle on ulega zablokowaniu, a aktywny pozostaje chromosom zdrowy. Ma to kardynalne znaczenie ? decyduje o różnicach między kobietami i mężczyznami w podatności na choroby. Ponieważ X zawiera zestaw genów odpowiedzialnych m.in. za budowę i pracę mózgu ? wady tego chromosomu ujawniają się częściej u mężczyzn (nie mających zapasowego X) w postaci ciężkiego upośledzenia. Tym również można wytłumaczyć, dlaczego choroby takie jak schizofrenia, parkinsonizm, hiperaktywność czy autyzm częściej dotykają mężczyzn niż kobiety.

Męskie i żeńskie mózgi różnią się od siebie nie tylko budową struktury, zwanej podwzgórzem, która kieruje hormonalną ?orkiestrą? procesów rozmnażania, ale i częściami odpowiedzialnymi za myślenie, emocje i pamięć. Jednak pod wieloma względami średnie różnice między mózgami Adamów i Ew są mniejsze niż między mózgami poszczególnych przedstawicieli tej samej płci. Proporcjonalnie do mniejszego ciała ? mózgi kobiet są średnio o 8?9 proc. mniejsze od męskich, lecz od nich precyzyjniejsze i wydajniejsze. Mózgi mężczyzn zawierają więcej płynu mózgowo-rdzeniowego i białej materii, złożonej z tłuszczowej otoczki wokół włókien nerwowych oraz komórek pomocniczych, a mózgi kobiece mają procentowo więcej szarej materii (komórek nerwowych i ich połączeń). Płciowe zróżnicowanie mózgu pojawia się już w okresie płodowym i wyraźnie zmienia się w dzieciństwie. Między 6 a 17 rokiem życia chłopcy tracą więcej szarej materii niż dziewczęta i choć u siedmiolatków procentowa jej zawartość jest nieco większa u chłopców, to u siedemnastolatków jest już odwrotnie. Także podczas starzenia się mężczyźni tracą szare komórki szybciej niż kobiety.

Kobiety mają większą niż mężczyźni, w proporcji do całego mózgu, objętość wysoce wyewoluowanych struktur ? zwłaszcza czołowych płatów kory mózgowej i hipokampu, odpowiedzialnych za myślenie i pamięć, a mężczyźni ? większą objętość pierwotnych struktur, takich jak ciało migdałowate i podwzgórze. Kobiety mają na ogół lepsze połączenia obu półkul mózgu, dzięki czemu funkcje obu jego stron są u nich lepiej zintegrowane ? dzięki temu kobiety mają lepszą intuicję, umiejętność odczytywania emocji i zdolność do regeneracji mózgu po urazach. U mężczyzn natomiast doskonalsze są połączenia między częściami tej samej półkuli, co sprawia, że silniej zaznaczona jest ich specjalizacja. I tak u mężczyzn za funkcje językowe odpowiada głównie lewa ?logiczno-lingwistyczna? półkula, a u kobiet uczestniczy w tym procesie także prawa ? ?emocjonalno-kreatywna?. Może to tłumaczyć, dlaczego kobiety na ogół górują językowo nad mężczyznami ? dziewczynki zaczynają mówić wcześniej od chłopców, a w amerykańskim badaniu umiejętności czytania i pisania dziewczęta z 8 klasy dorównywały chłopcom z 11 klasy. Również dysleksja, autyzm i zachowania antyspołeczne częściej dotykają chłopców niż dziewczęta.

Ten słynny testosteron

W pomiarach inteligencji na ogół nie obserwuje się znaczących różnic między płciami, gdyż do takich badań dobiera się osoby o zbliżonych cechach. Jednak gdy porównano inteligencję sporej grupy zdrowych osób w wieku 45?83 lat, to w większości kategorii kobiety osiągały lepsze wyniki. Obserwacje te wskazują na wcześniejsze starzenie się mózgów mężczyzn niż kobiet. Dane statystyczne pokazują, że w krajach o swobodnym dostępie do nauki procentowo więcej kobiet kończy studia wyższe, co może świadczyć o ich większych zdolnościach lub ambicji. W szkołach chłopcy stanowią dwie trzecie trudnych dzieci, wymagających specjalnej edukacji, i powtarzają klasy o 50 proc. częściej niż dziewczęta, które w większości przedmiotów osiągają zazwyczaj wyższe oceny.


Typowe mózgi męskie i żeńskie funkcjonują nieco inaczej. Mężczyźni są sprawniejsi w manipulacjach przestrzennych i osiągają nieco lepsze wyniki w matematyce i geometrii. Kobiety i mężczyźni często posługują się różnymi strategiami w rozwiązywaniu zadań myślowych. Zaobserwowano też różnice w emocjonalnym aktywowaniu mózgu ? u kobiet uczucie smutku pobudzało głównie czołowe płaty kory mózgu, a u mężczyzn bardziej pierwotne struktury podkorowe, zwłaszcza ciało migdałowate, uważane za centrum strachu i agresji. Mózgi kobiet okazały się też czulsze w wykrywaniu bodźców zapachowych i szybsze w przekazywaniu impulsów nerwowych.

Do niedawna sądzono, że to głównie testosteron decyduje o zróżnicowaniu płciowym mózgu, lecz jego rola jest złożona. Okazało się, że dla zdolności intelektualnych mężczyzn (zwłaszcza matematycznych i muzycznych) korzystniejszy jest niższy od przeciętnego poziom testosteronu, a w przypadku kobiet odwrotnie. Najzdolniejsze są na ogół osoby androgyniczne, które łączą w sobie żeńskie i męskie cechy psychiczne. Kobiety takie mają zwykle nieco wyższe stężenie testosteronu we krwi, a mężczyźni ? niższe, w porównaniu do osób o typowych dla swej płci cechach psychicznych. Także chłopcy o pewnych psychicznych cechach dziewczęcych oraz dziewczęta o domieszce cech chłopięcych wykazują się najwyższym ilorazem inteligencji. Androgyniczne dziewczęta były też bardziej niezależne, ambitne i pionierskie w poczynaniach niż te tradycyjne.

Nie same hormony

Najnowsze badania ujawniły, że testosteron nie jest jedynym mistrzem ceremonii maskulinizacji mózgu, gdyż pojawiły się dowody, że nadrzędną rolę w tym procesie pełnią geny. Naukowcy z University of California w Los Angeles zbadali aktywność genów w mózgach mysich embrionów obojga płci przed powstaniem płodowych gonad (a więc przed pojawieniem się testosteronu u męskich embrionów) i znaleźli około 50 genów bardziej aktywnych w mózgach żeńskich. Inni badacze zaobserwowali, że komórki nerwowe wczesnych męskich i żeńskich mysich embrionów hodowane bez udziału hormonów wyglądają i funkcjonują nieco inaczej. U przepiórek, którym we wczesnym okresie embrionalnym, przed powstaniem jąder lub jajników i pojawieniem się hormonów płciowych, zamieniono przednie części mózgu z męskich na żeńskie i odwrotnie, zaobserwowano, że dorosłe samiczki wyglądały potem i zachowywały się jak typowe samice, lecz samce z żeńskimi mózgami nie wyglądały i nie zachowywały się po męsku. Zachowywały się raczej jak samice, a ich jądra nie były należycie wykształcone. Eksperyment ten pokazał, że dyrygentem męskiego rozwoju jest genetycznie zaprogramowany płodowy mózg.

Badania te rewidują nasze poglądy na naturę płci i pomagają w zrozumieniu zjawiska transseksualizmu. Transseksualiści mają typowe zewnętrzne cechy płciowe, lecz są przeświadczeni, że należą do płci przeciwnej niż ta, z którą przyszli na świat. Często poddają się kuracjom hormonalnym i zabiegom chirurgicznym, by przystosować ciało do swej płci psychologicznej. Liderzy w badaniu biologii transseksualizmu Eric Vilain z University of California w Los Angeles i Vincent Harley z Medical Center w Melbourne sądzą, że zjawisko to wynika z nietypowej aktywności pewnych genów w mózgach transseksualistów. Zrozumienie genezy płci mózgu może pomóc w rozpoznaniu podstaw niektórych form homoseksualizmu i powinno ułatwić decyzje rodziców i lekarzy dotyczące operacji niemowląt, które urodziły się z płciowo niezdefiniowanymi genitaliami. Zdarza się, że zabiegi takie prowadzą do życiowych tragedii, kiedy osoby, które chirurgicznie i farmakologicznie wpisano w jakąś płeć, czują przynależność do płci przeciwnej.

Płeć jest zjawiskiem złożonym zarówno w sensie biologicznym jak i społecznym. Natura stworzyła wiele jej form i klasyczny podział na płeć męską i żeńską nie wystarcza do zaklasyfikowania wszystkich osób. Można oczekiwać, że wiedza na ten temat pomoże przezwyciężyć dyskryminację osób o nietypowej płciowości i orientacji seksualnej ? wszyscy zasługują na te same prawa, gdyż istota człowieczeństwa wykracza poza anatomię krocza i aktywność płciową.