Sytuacja prawna par homoseksualnych w Polsce

Ponieważ Konstytucja RP stanowi w art. 18, iż "małżeństwo jest związkiem mężczyzny i kobiety", zatem instytucjonalizacja małżeństw homoseksualnych byłaby sprzeczna z konstytucją. Nie ma natomiast żadnych prawnych przeszkód, aby przyznać parom homoseksualnym prawo do rejestrowania swoich związków.
Warto zauważyć, że zapis w konstytucji o małżeństwie pojawił się stosunkowo niedawno, w 1997 roku, w odpowiedzi na pierwsze próby organizacji LGBT rozmawiania z rządem o instytucji zwiazków partnerskich.

Pierwszą próbą rozwiązania tego problemu miał być przygotowany przez posłanke SLD Joannę Sosnowska projekt ustawy legalizującej konkubinat, który dotyczył również osób homoseksualnych. - Opracowanie projektu zleciło mi kierownictwo klubu SLD. Szef klubu Jerzy Jaskiernia chciałby, aby projekt ujrzał światło dzienne po referendum w sprawie przystąpienia Polski do UE - powiedziała PAP Sosnowska. - Nie rozróżniamy w projekcie płci osób zainteresowanych - podkreśliła Sosnowska. - Nawet gdybyśmy gejów nie lubili, nie możemy tego zrobić, bo musimy prawo dostosować do standardów UE. A tam jest zakaz dyskryminacji m.in. ze względu na orientację seksualną.
Według projektu konkubinaty rejestrowanoby w urzędzie stanu cywilnego. - Wystarczyłoby do tego oświadczenie obojga partnerów. Natomiast do rozwiązania kontraktu wystarczyłaby wola jednej ze stron - wyjaśniła Sosnowska. - Ale osoba, która chce unieważnienia kontraktu, musi poinformować partnera na trzy miesiące wcześniej, że ma dosyć związku. Według posłanki SLD udogodnienia finansowe i podatkowe dla par konkubenckich byłyby trochę mniej korzystne niż w przypadku małżeństw. - Po to, by odróżnić, że jest to kontrakt partnerski, a nie małżeństwo - podkreśliła. Do uchwalenia ustawy jednka nie doszło.

Ważnym wydarzeniem był natomiast projekt ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich zaproponowany pod koniec 2003 roku przez senator Marię Szyszkowską. 3 grudnia 2004 Senat przyjął projekt ustawy i skierował go do Sejmu. Za przyjęciem projektu głosowało 38 senatorów, przeciw było 23, a 15 wstrzymało się od głosu. Senator oceniła, że przyjęcie projektu to początek budowania tolerancji w Polsce. Ponieważ telewizja i radio publiczne nie spełniają ustawowej misji szerzenia edukacji, a edukacja szkolna i uniwersytecka bardzo podupadła, wobec tego uważam, że prawo jest jedynym środkiem, dzięki któremu możemy zbudować jakieś właściwe rozwiązania w Polsce i kształtować świadomość. - powiedziała dziennikarzom Szyszkowska po głosowaniu. Pytana, jak ocenia szanse projektu w Sejmie zapowiedziała, że "przystąpi z grupą osób do dokładnego przemyślenia, w jaki sposób podziałać na świadomość posłów, jak również na świadomość dziennikarzy pism regionalnych". Bowiem, jej zdaniem, właśnie dziennikarze pism regionalnych mogą wywrzeć nacisk na posłów ze swych okręgów, by ci głosowali za uchwaleniem ustawy.
Zgodnie z propozycją Senatu zarejestrowanie związku w USC będzie się wiązało z nabyciem wielu uprawnień, głównie o charakterze ekonomicznym, m.in. prawa do dziedziczenia po zmarłym partnerze i prawa do ubiegania się na wniosek partnera pozostającego "w niedostatku" o alimenty już po wyrejestrowaniu związku. Projekt ustawy nie przewiduje (choć pierwotnie przewidywał) możliwości wspólnego opodatkowania partnerów. Będą mieli prawo natomiast ustanowić wspólnotę majątkową. Zarejestrowanie związku nie będzie miało uroczystego charakteru, partnerzy nie będą składać przysięgi, nie będą też mogli przyjąć jednego nazwiska. W rozwiązaniu związku nie będzie uczestniczył sąd; wymagane będzie jedynie złożenie oświadczenia woli. Po upływie 6 miesięcy rozwiązanie związku się uprawomocni.

W listopadzie 2003 roku ówczesny szef rządu, Leszek Miller, powiedział wprost, że ustawa legalizująca związki partnerskie nie ma szans w polskim parlamencie, dlatego szkoda czasu na zajmowanie się tą sprawą.
Marszałek Sejmu Włodzimierz Cimoszewicz stwierdził, że w obecnej kadencji Sejmu nie planuje skierowania tego projektu ustawy do pierwszego czytania.

Projekt nie miał większych szans na przyjęcie. Tylko dwie partie: SLD-UP oraz SDPL otwarcie opowiadały się za projektem. PO, PiS, oraz LPR były mu zdecydowanie przeciwne, PSL prawdopodobnie też. Trudno ocenić jak zagłosowałaby Samoobrona.

Reakcje polityków po głosowaniu w Senacie nie były korzystne dla środowiska homoseksualnego.
Ówczesny szef SLD Krzysztof Janik oświadczył, że jego klub poprze ten projekt w Sejmie. Janik chce go jednak zmienić tak, by dotyczył nie tylko związków homoseksualnych, ale także konkubinatów. Jego zdaniem, tego rodzaju ustawy funkcjonują we wszystkich krajach dawnej unijnej "piętnastki". Także my chcemy po prostu pomyśleć o losie tych ludzi, bo chyba nikt nie ma wątpliwości, że homoseksualista to też człowiek - zaznaczył.

Szefowa klubu SdPl Jolanta Banach powiedziała, że Socjaldemokracja zawsze postulowała przyznanie parom homoseksualnym praw z obszaru stosunków cywilnoprawnych, ale również niektórych rodzinnych np. prawa do dziedziczenia, praw lokatorskich, niektórych uprawnień podatkowych. Jeżeli projekt (Senatu) zawiera te kwestie, to oczywiście będziemy go popierać - oświadczyła. Zastrzegła, że ostateczną decyzję klub podejmie "w stosownym czasie". Jak dodała, Socjaldemokracja, jeżeli zajdzie taka potrzeba, będzie zgłaszać własne poprawki do tego projektu. Banach podkreśliła, że SdPl jest jednak przeciw jakimkolwiek początkom otwierania drogi do adopcji dzieci przez pary homoseksualne. Tu będziemy zdecydowanie przeciwni - oznajmiła.

Przewodniczący klubu PO Jan Rokita podkreślił natomiast w rozmowie z  PAP, że jeśli ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich ma upodabniać związek homoseksualny do małżeństwa, to PO będzie jej przeciwna.

Jak zaznaczył w rozmowie z PAP wiceprezes PiS Marek Jurek, jego partia będzie "kategorycznie" przeciwna ustawie o rejestrowanych związkach partnerskich. Jego zdaniem jest ona sprzeczna z konstytucją, która mówi o małżeństwie jako związku kobiety i mężczyzny. Ocenił, że wejście w życie takiej ustawy byłoby "pierwszym krokiem ku rozpadowi rodziny".

Projektowi zdecydowanie przeciwna jest również LPR. Jeden z liderów Ligi Zygmunt Wrzodak powiedział PAP, że ustawa jest sprzeczna z konstytucją, a związki partnerskie są wbrew prawu naturalnemu.

Z kolei wiceszef Samoobrony Stanisław Łyżwiński powiedział PAP, że jego partia będzie raczej przeciw, bo projekt jest niezgodny z konstytucją. Niektórzy są krzywo obdarzeni przez naturę i tak musi być - stwierdził. Jednak, zupełnie niespodziewania, kilka miesięcy po tej wypowiedzi Andrzej Lepper poparł projekt ustawy.

Najbardziej niezdecydowaną partia było PSL. Krótko po głosowaniu szef klubu ludowców Waldemar Pawlak powiedział PAP, że wspomniany pomysł jest kontrowersyjny i zaskakujący. Takie pomysły pokazują, że lewica próbuje szukać swojej tożsamości nie we wrażliwości społecznej i dbałości o ludzi pracy a w kontrowersyjnych obszarach - ocenił.

Projekt ustawy spotkał się z krytyką wielu prawników. Zarzucają mu oni, że składa się prawie z samych odesłań do przepisów o małżeństwie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 roku, przez co upodabnia związek partnerski do małżeństwa.
Wydaje się, że aby zyskać większe poparcie społeczne i polityczne dla projektu ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich, należy wyraźnie zaznaczyć, zarówno w debatach na ten temat, jak i samej treści projektu, że związek osób tej samej płci opiera się na umowie cywilno-prawnej i nie jest formą małżeństwa dla gejów i lesbijek.

Są trzy podstawowe warunki, których spełnienie jest konieczne, aby doszło do uchwalenia ustawy o rejestrowanych zwiazkach partnerskich, w tej lub innej formie: wysiłki organizacji homoseksualnych, poparcie polityków i pozytywne nastawienie społeczeństwa. W Polsce tolerancja dla osób homoseksualnych wzrasta z każdym rokiem, ale wciąż jest daleka od ideału.
Blisko połowa Polaków (46 proc.) ankietowanych w lipcu 2005 przez CBOS opowiedziała się za prawnym usankcjonowaniem niemałżeńskich związków gejów lub lesbijek, w których partnerzy mieliby prawa majątkowe przysługujące małżonkom. Niemal tyle samo badanych (44 proc.) sprzeciwiało się sformalizowanym związkom homoseksualistów. Przyznanie parom gejów lub lesbijek prawa do zawierania małżeństw skłonnych jest zaakceptować 22 proc. badanych, natomiast aż 72 proc. - jest temu przeciwnych.
Blisko 43 proc. zapytanych o stosunek do lesbijek zadeklarowało, że nie aprobuje ich w żadnej roli, a 40 proc. ankietowanych stwierdziło, że w ogóle nie akceptuje gejów.
42 proc. badanych uważa, iż prawo nie powinno zezwalać parom homoseksualnym na uprawianie stosunków seksualnych. Zbliżona liczebnie grupa (40 proc.) jest przeciwnego zdania.
W opinii zdecydowanej większości Polaków (89 proc.) homoseksualizm jest odstępstwem od normy, jedynie nieliczni (4 proc.) sądzą, że jest to zachowanie normalne. Wśród tych pierwszych - 55 proc. (wzrost wobec 2001 r. o 8 pkt. proc.) sądzi, że osoby homoseksualne należy tolerować, natomiast 34 proc. (o 7 pkt. proc. mniej niż cztery lata wcześniej) nie zgadza się na tolerancję.
Według sondażu, większość Polaków zaakceptowałaby geja lub lesbijkę jedynie w roli sąsiada lub sąsiadki (odpowiednio: 56 proc. i 54 proc.). Stosunkowo duże grupy badanych zaaprobowałyby gejów lub lesbijki w roli szefa (odpowiednio 41 proc. i 42 proc.), a także współpracownika (45 proc. i 42 proc.). Mniej niż dwie piąte byłoby w stanie zaakceptować posła-geja (37 proc.) lub posłankę-lesbijkę (38 proc.).
Zdecydowany opór budzą kontakty gejów i lesbijek z dziećmi. Tylko co piąty respondent nie miałby zastrzeżeń, aby gej lub lesbijka byli nauczycielami ich dziecka (odpowiednio 19 proc. i 21 proc.). Jeszcze mniejsza jest akceptacja gejów i lesbijek w roli opiekunów dziecka (11 proc. i 14 proc.). Księdza-geja zaakceptowałoby w swojej parafii 13 proc. Polaków.
W komentarzu badaczy CBOS możemy przeczytać m.in., że niechęć do homoseksualistów czy lęk przed nimi wynikają w znacznej mierze z ich nieznajomości. "Ci, którzy znają takie osoby, znacznie częściej niż pozostali akceptują bliskość gejów, częściej niż inni są za przyznaniem im prawa do formalizowania związków, częściej też opowiadają się za tym, aby mieli oni prawo obecności w sferze publicznej".
Dla porównania, kiedy w 1986 roku Dania, jako pierwsze państwo na świecie, przyjęła "Ustawę o rejestrowanych związkach partnerskich" 60% Duńczyków opowiadało się za przyznaniem homoseksualistom prawa do rejestracji swych związków i nadaniem im statusu równego małżeństwom, a jedynie 25% było temu przeciwnych. Z kolei w Finlandii społeczne poparcie sięgało 70%. Nawet w tradycyjnie katolickiej Hiszpanii około 60-70% (w zależności od źródła) obywateli poparło prawo do zawierania małżeństw homoseksualnych.